1.
Co to jest zabawa?
Pojęcie - „zabawy” było różnie rozumiane u różnych narodów. Grecy
określali tym słowem działanie właściwe dzieciom, wyrażające przede wszystkim
to, co obecnie określane jest jako „dziecinada”. U Żydów pojęcie to odpowiadało
dowcipowi. Rzymianie słowem ludo określali radość i uciechę. Po pewnym
czasie w językach europejskich słowo „zabawa” zaczęło oznaczać bardzo duży krąg
ludzkich działań - z jednej strony nie związanych z ciężką praca, a z drugiej
sprawiających ludziom radość i zadowolenie (B. Elkonin, 1984).
W języku polskim wyraz „zabawa” wywodzi się od słowa „bawa” i dzięki wielu
przemianom termin ten zbliżył się do innych języków europejskich, a
obecnie swoim zakresem obejmuje całe bogactwo form ludzkich (W. Okoń,
1995).
W. Dyner (1983) określa zabawę, jako najbardziej charakterystyczną cechę życia
dziecka, która jest dla niego sama istotą i ciągłą nutą jego życia.
Dziecko łaknie zabawy, bo zabawa zaspokaja jego pragnienie działania i poznania
rzeczywistości.
Zabawa jest przejawem aktywności dziecka, na którą składa się wiele
różnorodnych czynności i działań. Uważana jest za jeden z głównych rodzajów
działalności człowieka, odgrywających istotną rolę w jego życiu, a w
szczególności w okresie dzieciństwa (M. Przetacznik-Gierowska,
G. Makiełło-Jarża, 1985).
K. Tyborowska (1966) uważa, że termin „zabawa” odnosi się do każdej czynności,
którą dziecko podejmuje dobrowolnie, bez przymusu z zewnątrz, dla własnej
przyjemności – bez względu na jej końcowy rezultat. Celem zabawy jest
rozrywka, co w znaczący sposób różni ją od pracy.
W literaturze nie znajdziemy jednoznacznej definicji zabawy. Natomiast liczne
teorie podkreślają różne jej właściwości i źródła tak biologiczne, jaki i społeczne oraz
ujmują w rozmaity sposób jej funkcje i cele w życiu jednostki
twierdzą M. Przetacznik-Gierowska oraz G. Makiełło-Jarża (1985).
Za K. Tyborowską (1996) przedstawię pokrótce wyróżnione przez autorkę
następujące teorie zabawy:
Ø Teoria
wytchnienia – która głosi, że zabawa jest wytchnieniem dla zmęczonego
organizmu lub umysłu, czyli pełni funkcję odpoczynku.
Ø Teoria
nadmiaru energii (S. Schillera, H. Spencera), – według której, u dzieci istnieje
nadmiar energii życiowej, gdyż dziecko nie pracuje i ten nadmiar energii
wyładowuje właśnie w zabawie.
Ø Teoria
atawizmu – twórca tej teorii G. Stanley Hall uważał, że zabawy są
szczątkami działalności dawnych pokoleń, które zachowały się u
dzieci. Ontogenetyczny rozwój zabawy jest zgodny z historycznym
rozwojem ludzkości. Dziecko bawi się w polowanie, koczowanie, sklepy itp.
Zabawa jest też ćwiczeniem, którego celem jest pozbycie się zbędnych funkcji,
np. dziecko wyładowuje się w bójce, przez co ma się pozbyć instynktu walki.
Ø Teoria
ćwiczenia przygotowawczego – według twórcy K. Grossa zabawa jest ćwiczeniem
czynności i ruchów potrzebnych w przyszłym życiu, stanowi, więc przygotowanie
do późniejszych czynności życiowych.
Ø Teoria
zabawy jako podniety wzrastania – H. Carr mówi w swej teorii
o tzw. katartycznej funkcji zabawy, polegającej na tym, że zabawa oczyszcza nas
z dążności przeciwspołecznych, z którymi się rodzimy oraz dostarcza
organizmowi podniety niezbędnej do rozwoju narządów, działając jako podnieta
wzrastania, w szczególności na system nerwowy.
Ø Teoria
funkcji zastępczej - teoria E. Claparede, a mówi o dwóch funkcjach
zabawy: zastępczej i przygotowującej do przyszłej aktywności życiowej. Dziecko
z jednej strony wykonuje czynności „na niby”, a jednocześnie
ćwiczy funkcje życiowe.
Freudyści traktowali zabawę, jako
formę asymilacji trudnych przeżyć, w czasie której przeżywanie
własnych kłopotów przekształca się w aktywną działalność ludyczną. Natomiast
Piaget zabawę zaliczał do tych czynności, które biorą udział w wytwarzaniu
symboli u dzieci. Wyróżnił trzy wielkie typy struktur, które charakteryzują zabawy
dziecięce i w szczegółach określają jej klasyfikacje: zabawa - ćwiczenie,
zabawa - symboliczna i zabawa z regułami. Z kolei L. Wygotski
postrzegał zabawę jako dziejącą się w wyobraźni fikcyjną realizacje nie
dających się realizować życzeń i pragnień. D. Elkonin uważał, że dopiero, gdy
dziecko zaczyna grać daną role jego działanie staje się zabawą (W. Okoń, 1995).
We współczesnej psychologii podkreśla K. Tyborowska (1966) wymienia się cztery
zasadnicze aspekty zabawy:
1. Zabawa
jest zjawiskiem społecznym, a nie biologicznym - rozwija się pod wpływem
otoczenia i działalności dziecka.
2. Zabawa
jest jakościowo inna od zabawy zwierząt.
3. Zabawa
ma historyczny charakter – zmienia się i kształtuje pod wpływem historycznie
społecznych warunków, w jakich dzieci się wychowują.
4. Zabawa
dziecka jest odzwierciedleniem poznanej przez nie rzeczywistości.
2. Rodzaje zabaw.
Zabawy dzieci są bardzo różnorodne, dlatego klasyfikuje się je według rozmaitych
kryteriów. W zależności od poziomu własnej aktywności dziecka wyróżniamy zabawy
swobodne - podejmowane z inicjatywy dziecka i kierowane przez
rodzica lub nauczyciela. Natomiast biorąc pod uwagę liczbę dzieci
uczestniczących w zabawie wyodrębniamy zabawy indywidualne i grupowe. W
zależności od poziomu uspołecznienia dzieci przebywających w grupie możemy wskazać trzy
rodzaje zabaw:
Ø równoległe
– gdzie dzieci bawią się obok siebie, ale nie ze sobą;
Ø zbiorowe
– gdzie dzieci bawią się wspólnie, lecz nie dzielą miedzy siebie ról i
funkcji;
Ø zespołowe
- podporządkowane wspólnemu celowi, z podziałem ról, przywódcą i
wykonawcami poszczególnych zadań. (M. Przetacznik - Gierowska, G. Makiełło-Jarża,
1985).
W literaturze napotka
się różne rodzaje klasyfikacji zabaw według ich treści, różna też
jest ich terminologia. Najczęściej powtarzające się rozdaje zabaw przytoczę
za S. Lipiną (1981):
Ø zabawy
manipulacyjne,
Ø zabawy
konstrukcyjne,
Ø zabawy
tematyczne,
Ø zabawy
dydaktyczne,
Ø zabawy
ruchowe.
Zabawy manipulacyjne – występują najwcześniej w rozwoju dziecka już w 4-5 miesiącu życia, gdy
dziecko osiągnie sprawność chwytania. Najpierw dziecko ogląda, obserwuje i uczy
się poznawać przedmioty po ich wyglądzie oraz zapoznaje się z ich powierzchnią
i kształtem. Przez uderzanie uczy się poznawać przedmioty po wydanym przez nie
dźwięku. Następnie działa za pomocą przedmiotów, wykonując daną rzeczą to, do
czego się ona nadaje ( S.
Lipina, 1981).
Zabawy konstrukcyjne – polegają na tworzeniu tzw.
„dzieła” z
dowolnego materiału, a więc dotychczasowa manipulacja staje się zabawą
konstrukcyjną, gdy dziecko spostrzega i uświadamia sobie swoje „dzieło” ( S. Lipina, 1981).
Do tego rodzaju zabaw W. Okoń (1995) zaliczył budowanie z klocków, rysowanie,
pisanie, budowanie z piasku, z gliny, opowiadanie, śpiew, robienie wycinanek,
układanie obrazków, bawienie się kalkomanią, robienie łańcuszków, puszczanie
baniek mydlanych, rzucanie cieni na ścianę itp.
Zabawy tematyczne – określane również jako: iluzyjne zabawy fikcyjne,
zabawy w odgrywanie roli, zabawy dramatyczne, zabawy
naśladowcze i odtwórcze,
a także zabawy twórcze oraz udawane i przedstawiane. Istotą zabawy
tematycznej jest działanie polegające „na oddziaływaniu na przedmioty, na
przeistaczaniu i na opanowywaniu ich, czyli podporządkowaniu przedmiotów
władaniu osoby działającej” (W. Dyner, 1983).
Zabawy i gry dydaktyczne – są
określonego rodzaju rozrywką umysłową, której wynik jest bezbolesną dla ucznia
oceną jego wysiłków, porównywalną z wynikami innych uczestników zabawy
(W. Hemmerling, 1990). Do gier i zabaw
dydaktycznych K. Tyborowska (1966) zalicza loteryjki, zagadki,
segregowanie, podkreślając, że w tych zabawach dziecko musi się podporządkować
określonym regułom i przepisom.
W zabawie dydaktycznej stawiamy przed dzieckiem określone zdania do
rozwiązania, ponieważ w procesie rozwiązywania tego zadania najbardziej czynny
jest umysł dziecka zabawy te określane są, jako nauczające (S. Lipina, 1981).
Zabawy ruchowe – są bardzo różnorodne,
gdyż wyczerpują wszystkie rozdaje właściwych człowiekowi naturalnych
ruchów. Oprócz ruchu występują w nich treści intelektualne, mające wyraz w
temacie i czynnościach zabawowych. (P. Rudik, 1985).
3. Funkcje zabawy.
Zabawa jest swoistą formą uczenia się dzięki, której dziecko zdobywa
wiadomości, umiejętności i sprawności. Utrwala też i doskonali
przyswojone już sposoby myślenia i działania, a ponadto rozwija możliwości
umysłowe, wzbogaca zasób wiedzy o otoczeniu. (M. Przetacznik-Gierowska, G.
Makiełło-Jarża, 1985).
E. Minczakiewicz (1994) przedstawia funkcje zabaw, które ujęte są według
kryterium typu zmian, jakie dokonują się u dziecka pod ich wpływem,
wyróżniając:
Ø funkcję
kształcącą – dziecko kształci swoje zmysły, doskonali sprawność
motoryczną, wzbogaca wiedzę o świecie i o sobie samym, uczy się poznawać swoje
możliwości i je oceniać;
Ø funkcję
wychowawczą - dziecko przyswaja sobie różne normy, poznaje reguły
postępowania, zawiera umowy, których przestrzeganie obowiązuje w
zabawach z innymi
dziećmi;
Ø funkcję
terapeutyczną (korekcyjną) – w zabawie dziecko ma z jednej strony
możliwość uwolnienia się od dręczących je napięć i emocji, a z drugiej
uczy się różnych sposobów wyrażania swoich uczuć i rozwiązywania swoich
osobistych problemów;
Ø funkcję
projekcyjną – pozwalającą dziecku wchodzić w różne role społeczne, dając mu
okazję do zrealizowania rzeczy niemożliwych w codziennym życiu, za które
to czynności nie jest karane.
Zabawa może spełniać funkcję diagnostyczną, ponieważ zachowanie dziecka
podczas zabaw, będących manifestacją jego stanów uczuciowych, informuje o
święcie wewnętrznych przeżyć wychowanka oraz o jego ewentualnych trudnościach i
konfliktach. Można ją wykorzystać w
psychoterapii w stosunku do dzieci agresywnych i nadmiernie pobudliwych jaki i
na odwrót do wychowanków nieśmiałych i izolujących się od grupy M. Przetacznik-Gierowska, G.
Makiełło-Jarża, 1985).
4. Znaczenie zabawy w rozwoju
dziecka.
Zabawa jest szczególnym rodzajem aktywności dziecka, która w rozmaitych formach
przewija się przez jego życie. Odgrywa ogromna rolę w rozwoju dziecka, stanowi
dla niego główną formę poznawania rzeczywistości: uczy, wychowuje, rozbudza
określony stosunek do otoczenia społecznego, daje możliwości zdobycia
doświadczenia i widomości, stwarzając także warunki pobudzające do
komunikowania się, myślenia i twórczości oraz jest źródłem wielu przeżyć i radości.
K. Tyborowska (1966) podkreśla ogromną rolę zabawy, która jest:
Ø ważnym
czynnikiem wychowania moralnego:
Ø
znacząco wpływa na fizyczny rozwój dziecka;
Ø
kształtuje jego sprawności i umiejętności;
Ø rozwija
myślenie przyczynowo – skutkowe;
Ø
wywołuje uczucie zadowolenia i satysfakcji;
Ø uczy
współdziałać z innymi oraz podporządkowywać się przepisom i prawidłom obowiązującym w grupie;
Ø pozwala
na poznanie i zrozumienie świata oraz rozróżnianie fikcji od rzeczywistości.
Szczególne znaczenie zabawa odgrywa w wieku przedszkolnym, kiedy to
następuje przejście od zabaw indywidualnych do zabaw zespołowych. Zabawa
zespołowa spełnia istotną rolę w socjalizacji dziecka, które musi
podporządkować swe osobiste dążenia i chęci wspólnym projektom. W zabawie
tkwi także element autoedukacji polegający na tym, że dziecko samodzielnie
radzi sobie z problemami, wypróbowuje swe siły i możliwości, pokonuje opór jaki
stawia mu materiał i tworzywo w toku działania oraz dobiera odpowiednie
akcesoria i symbole konieczne do inscenizacji (M. Przetacznikowa, Z.
Włodarski, 1986).
Zabawa jako środek ekspresji oraz podstawowy rodzaj działalności w wieku
przedszkolnym w sposób naturalny zaspokaja potrzebę ruchu, emocjonalnych
doznań i przeżyć estetycznych, oraz społecznych kontaktów z
innymi dziećmi i dorosłymi. Stwarza też okazje do zbierania doświadczeń i
obserwacji oraz wiąże się z twórczością plastyczną, konstrukcyjną oraz z
ekspresją słowną, ruchową, muzyczną i wokalną (M. Dmochowska, 1980).
Duże znaczenie przypisuje się swobodnej działalności dzieci, która nie tylko
zaspakaja potrzebę ruchu i działania, ale pozwala również na wyzwolenie
inicjatywy, pobudza wysiłek umysłowy, ożywia wyobraźnię i pamięć oraz daje
okazję do podejmowania prób w celu pokonywania trudności (S. Lipina,1984).
Najmłodsze dzieci gromadzą doświadczenia za pomocą zabaw manipulacyjnych,
w trakcie, których zdobywają widomości o zewnętrznych właściwościach
przedmiotów. Zabawy te rozwijają umiejętności technicznego i praktycznego obchodzenia
się z zabawkami i przedmiotami codziennego użytku. W wieku
przedszkolnym manipulacja przeradza się w zabawę badawczą, w której
przedmiotem działania jest otaczająca dziecko rzeczywistość (B. Grzeszkiewicz,
2003).
Zabawy konstrukcyjne rozwijają w dziecku tzw. wyobraźnię przestrzenną
oraz uczą planowania i rozplanowywania swoich czynności w myśli i w wyobraźni. S.
Szuman (1985, s. 55) twierdzi, że: „Przez budowanie uczy się małe dziecko,
bowiem i rozwija swój umysł, podobnie jak przez książkę uczy się i rozwija
umysłowo dziecko w szkole”.
Wielostronny wpływ na rozwój dziecka mają w szczególności zabawy tematyczne.
Już w toku gromadzenia treści do zabawy udział biorą prawie wszystkie
funkcje poznawcze dziecka, takie jak spostrzegawczość, uwaga, pamięć,
wyobraźnia i myślenie. We wspomnianych zabawach u dziecka rozwija się również
pomysłowość, zaradność i inicjatywa (S. Lipina, 1981). Podkreśla się
także niemal nieograniczoną możliwość ekspresji emocji i uczuć podczas zabaw
tematycznych, oraz możliwość wyładowywania napięć nerwowych i konfliktów
wewnętrznych. Dlatego zabawy te mogą pełnić funkcje diagnostyczne i
psychoterapeutyczne (M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, 1986).
Wiele ważnych funkcji poznawczych, kształcących i wychowawczych spełniają zabawy
dydaktyczne. Służą one gromadzeniu materiału poznawczego oraz utrwalaniu i
operowaniu zdobytymi informacjami. Można nazwać je zabawami poznawczymi, gdyż
pełnią role wspomagającą w zakresie uświadamiania istoty poznanych rzeczy,
zjawisk i prawidłowości oraz sensu dokonujących się na oczach dziecka przemian
(W. Hemmerling, 1990).
Nie możemy zapominać o ogromnym znaczeniu zabaw ruchowych, które
kształtują u dziecka jego sprawność, koordynację ruchów i orientację
przestrzenną (K. Tyborowska, 1966).
D. Kubicka (2000) uznaje zabawę, jako istotę tworzenia, bowiem dziecko, bawiąc
się, używa swych twórczych zasobów, a jednocześnie dzięki zabawie rozwija
myślenie dywergencyjne. Szczególne znaczenie przypisuje autorka zabawom w role,
które stymulują twórcze myślenie i zapowiadają twórczość w późniejszym okresie życia.
Reasumując powyższe rozważania można z cała pewnością stwierdzić, że zabawa
spełnia jedną z podstawowych ról w rozwoju życia dziecka. Znajduje ona
odzwierciedlenie w każdej dziecinie jego działalności. Zabawa - jako swoista
„szkoła życia” winna być podstawowym narzędziem pracy z dziećmi w wieku
przedszkolnym i nie tylko.
Netografia:
http://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&sqi=2&ved=0CC0QFjAA&url=http%3A%2F%2Fbip-files.superszkolna.pl%2Fsites%2F44942%2Fcms%2Fszablony%2F318%2Fpliki%2Fzabawa_w_wieku_przedszkolnym_i_jej_znaczenie_dla_rozwoju_dziecka_autor_monika_wysocka.doc&ei=y2fSUqSNNqnr4wSA64GIAw&usg=AFQjCNGrFUup_hNvWK7XTD9cfPRBPnSB4w&sig2=gzAgsrcdikjTya0ytgDk6g&bvm=bv.59026428,d.bGQ
